“Een burn-out is veel lichamelijker dan mensen vaak denken”

Neurobioloog Brankele Frank had als 28-jarige consultant een flinke burn-out. Ze besloot er een boek over te schrijven, maar raakte tijdens het schrijven - tot haar schaamte - wéér opgebrand. Als geen ander weet ze wat langdurige stress doet met je hersenen, lichaam en geest. Werkgevers kunnen volgens haar alerter zijn op signalen. “Het recht op meerdere korte pauzes mag van mij verankerd worden in de Nederlandse wet.”

Negen jaar geleden werkte Brankele Frank als strategieconsultant in een ‘stereotype kantoorhel’, vertelt ze. “Het was zo’n grijs, oninspirerend klein kelderkantoor zonder ramen. Het project was al niet zo leuk, en werd steeds maar verlengd.”

Een opeenstapeling van lange dagen, iedere week reizen naar het buitenland én trainen voor een triatlon – “dat leek me een leuke uitdaging” – maakte dat Brankele moeier en moeier werd. Tot ze uiteindelijk lijkbleek en met doffe ogen bij de bedrijfspsycholoog belandde. “Zij heeft me gered, want ze stuurde me naar huis. Daar had ik zelf nooit om durven vragen.” Uiteindelijk zou Brankele er bijna twee jaar uit liggen.

Op zoek naar verklaringen

De bedrijfsarts concludeerde tot frustratie van Brankele dat haar “batterijtje op was”. De huisarts hield het op “iets psychisch”. Terwijl Brankele als neurobiologe juist actief op zoek was naar concrete labels en verklaringen. “Ik had zóveel rare klachten. Ik was bijvoorbeeld enorm prikkelbaar en sensitief. Als mensen achter me op straat begonnen te praten, reageerde ik geschrokken. Alsof iemand een pistool tegen mijn hoofd zette. Mijn lichaam was duidelijk helemaal van slag.”

Ze besloot om zelf uit te zoeken wat er met haar lichaam aan de hand was. Ze wilde dat opschrijven in een boek, zodra ze was hersteld. Maar eenmaal bezig, zakte ze weer in het burn-out moeras. Voor een tweede keer. “Ik krijg weer een steek in mijn maag als ik daaraan terugdenk. De schaamte dat ik er opnieuw in was getrapt. Terwijl ik er nota bene een boek over aan het schrijven was…”

Wanhoop: zou het weer zo lang duren?

Daar bovenop kwam nog de wanhoop: zou het weer zo lang duren als de vorige keer? Kwam ze er ooit nog vanaf? “Het is daardoor wel een beter boek geworden, want ik moest nóg dieper graven naar wat er blijkbaar nog meer mis was. Maar leuk was het niet.”

Het boek kwam er in 2023 alsnog, Over de kop. Daarin schept Brankele vanuit haar achtergrond als neurobioloog én ervaringsdeskundige orde in alle ideeën over burn-out. Te beginnen met een definitie. “Ik noem het: de staat van totale mentale en fysieke ineenstorting die volgt op een periode van langdurig aanhoudende stress. In Zweden noemen ze het een “stress gerelateerd uitputtingssyndroom”. Dat vind ik de beste medische definitie.”

Bij jou kwam de uitputting vooral door stress op het werk. Is dat bij alle burn-outs het geval?

“Nee, zeker niet. Ik strijd tegen het beeld dat burn-out alleen een werkgerelateerde ziekte is. Er zijn namelijk ook mensen die van hun vrijwilligerswerk een burn-out krijgen. Of van het opvoeden van hun kinderen. Het gaat om die langdurige grote hoeveelheid stress. Waar die vandaan komt, maakt niet zoveel uit.”

Wat gebeurt er precies in de hersenen bij een burn-out?

“Je hersencellen zijn een soort boompjes met allemaal verschillende takjes. Bij chronische stress zie je dat de boomtakjes in de gebieden van de prefrontale cortex en de hippocampus langzaam verschrompelen. Die hersengebieden regelen je uitvoerende functies. Denk aan: plannen, concentreren, relativeren, leren, je geheugen. Veelal rationele vaardigheden.

Tegelijkertijd zie je dat de amygdala juist groeit onder invloed van chronische stress. Dat is je emotionele centrum. Daar ontstaan grote, wapperende boompjes. Daarom word je bij een burn-out zo hypersensitief en prikkelbaar. De amygdala heeft letterlijk meer voelsprieten gekregen.”

Door een burn-out veranderen je hersenen in vorm en functie.

Wat is het effect daarvan op het dagelijks leven?

“Allereerst raakt je stresssysteem uit balans. Normaal gesproken reguleert dat systeem zichzelf vrij goed. Maar als je door chronische stress niet meer tot rust komt, kom je in allerlei negatieve, vicieuze cirkels terecht. Zo heb je slaap nodig om stresshormonen af te breken. Maar je brein blijft door die chronische stress hyperactief. Daardoor val je maar niet in slaap. En ga je overdag weer meer koffie drinken en kies je sneller voor zoet en vet eten. Terwijl vet in je lijf je juist gevoeliger maakt voor het stresshormoon cortisol. Oftewel: je belandt in een neerwaartse spiraal.

In het algemeen geldt: hoe meer stress je ervaart, hoe heftiger je lijf reageert op nieuwe stress. Mensen om je heen zeggen dan: rustig aan joh, het komt wel goed. Maar dat geloof je zelf niet meer. Je kunt niet meer die stap achteruit zetten en het overzien.”

Is burn-out daarmee een lichamelijke ziekte?

“Dat is onmogelijk om te zeggen. In de biologie kun je sowieso lichaam en geest niet van elkaar lostrekken. Ze werken altijd samen. Maar een burn-out is wel veel lichamelijker dan mensen vaak denken. Je hersenen veranderen écht in vorm en functie. Ook je immuunsysteem reageert anders op een gegeven moment. Dat is de hele tijd overactief en lijkt wel een soort allergische reactie af te geven bij stress. Daardoor blijven mensen ook zo lang ziek. Ook als ze veel rust nemen en slapen.”

Wat moeten werkgevers volgens jou weten over de burn-out?

“Ik denk dat werkgevers zich vaker mogen realiseren dat mensen geen robots zijn. Dat klinkt misschien suf, maar managers denken toch vaak dat hun werknemers hetzelfde zijn. Terwijl iedereen anders is. Met andere grenzen en behoeftes. En wat daarbij steeds maar weer over het hoofd wordt gezien, is rust.”