Psychiater Christiaan Vinkers: ‘Mensen zijn verrassend veerkrachtig’

Burn-out, werkstress, angst en depressie: je hoort de termen vaak, zeker nu het psychisch verzuim in Nederland zo hoog is. Wat zijn psychische klachten nu eigenlijk? Welke invloed hebben ze op het werk? En hoe ga je er als werkgever mee om? Dat - en meer - vragen we psychiater en ‘stressprofessor’ Christiaan Vinkers.

Voor algemene tips voor minder stress moet je niet bij Christiaan Vinkers zijn. Stress verschilt volgens hem namelijk echt sterk per persoon en context. Wat voor type ben je? Hoe reageer je op situaties? Welke oorzaak heeft de stress? “Er bestaat geen toolbox die voor iedereen werkt”, legt de psychiater uit. “De een heeft baat bij hardlopen, de ander bij meer rust. Als je medewerker relatieproblemen of financiële stress heeft, denk ik niet dat bijvoorbeeld een cursus mindfulness de beste oplossing is.”

Christiaan Vinkers is psychiater, onderzoeker en hoogleraar Stress en veerkracht aan Amsterdam UMC. Hij behandelt mensen met hardnekkige angstklachten en depressies. In september 2022 verscheen zijn boek In de ban van burn-out. Daarvoor bestudeerde hij het beschikbare wetenschappelijke onderzoek over burn-outs. Hij ontdekte dat er wel 142 verschillende definities voor burn-outklachten zijn. Zijn conclusie is dan ook: burn-out als betrouwbaar vast te stellen aandoening bestaat niet.

Daarmee wil de hoogleraar niet zeggen dat de klachten niet reëel zijn. “Integendeel, het zijn ernstige klachten die lang kunnen duren. Mensen met burn-outklachten zijn zeker geen aanstellers. Maar de burn-out is geen harde medische diagnose.” Typerend – en lang niet bij iedereen bekend – is dat Nederlandse huisartsen de term wel gebruiken, maar psychiaters niet. In de Verenigde Staten wordt burn-out zelfs helemaal niet als ziekte gezien.

En hoe zit dat met psychische klachten in het algemeen? Kun je daar wel een definitie voor geven?

“Ook dat is een parapluterm. Iedereen bedoelt er wat anders mee. Wat je wel kunt zeggen, is dat psychische klachten een mens raken in de kern van wie hij of zij is: het gaat over gevoelens, gedachten en gedrag. Denk aan somberheid, prikkelbaarheid, slaapproblemen, vergeetachtigheid en angstklachten. Maar ook aan impulsiviteit, boosheid en inactiviteit. Er zit ook vaak overlap in: mensen die regelmatig somber zijn, zijn vaak ook angstig.”

Welke invloed hebben psychische klachten op het werk?

“De meeste effecten zijn bekend. Werknemers met psychische klachten kunnen zich minder goed concentreren, slapen slecht, piekeren meer en zijn vaak somber. Daardoor presteren ze minder goed op het werk en verzuimen ze vaker.

Maar de invloed kan verder gaan. Psychische klachten kunnen ook ‘besmettelijk’ zijn. Als één werknemer uitvalt vanwege stress, moeten anderen meer doen. En als verschillende collega’s omvallen, kan de rest denken: wat is het hier erg. Als werkgever is het dan belangrijk om alert te zijn: loopt de werkdruk voor niet zieke collega's op? Is het verzuim een toevallige samenloop van omstandigheden, of is er meer aan de hand?”

Hoe herken je psychische klachten als werkgever?

“Ik denk dat het voornaamste signaal is: iemand gedraagt zich anders dan normaal. Prikkelbaarder, somberder of stiller. Maar aan de buitenkant zie je niet altijd wat er aan de binnenkant speelt. Een gebroken been is makkelijk te herkennen, psychische klachten niet altijd. Daarom is het zo belangrijk dat er op de werkvloer open over stress en psychische klachten kan worden gepraat.”

Ligt daar nog een taboe op?

“Op psychische klachten wel, denk ik. Als iemand uitvalt met een buikoperatie, wordt-ie overladen met fruitmanden en beterschapskaartjes. Bij een depressie weten mensen niet hoe ze moeten reageren, dus zeggen ze maar niks. Terwijl iedereen met stress, spanningsklachten of een depressie te maken kan krijgen. Waarom sturen we geen beterschapskaarten naar mensen met een burn-out?”

Hoe voorkom je psychische klachten als werkgever?

“Ik denk dat het vooral belangrijk is dat je een visie uitdraagt als bedrijf. Vinden we mentale gezondheid belangrijk? En zo ja, hoe willen we daarmee omgaan? Vraag regelmatig hoe het met je mensen gaat, zorg dat ze zich vrij voelen om op tijd bij je aan te kloppen. En geef het goede voorbeeld door open te praten over mentale gezondheid.

Als werkgever is het heel kosteneffectief om te investeren in de mentale gezondheid van je werknemers. Stressverzuim kost een werkgever veel geld. Als je er op tijd bij bent, kun je veel leed voorkomen. Maar daar ligt ook een verantwoordelijkheid voor de werknemer zelf. Als je veel hardloopt en je krijgt last van een spier in je been, zul je je training waarschijnlijk aanpassen of rust nemen. Dat moet bij stresssignalen ook zo zijn.”

Wat veroorzaakt psychische klachten eigenlijk?

“Dat verschilt. Vaak is er niet één oorzaak, maar een combinatie van factoren. Heb je bijvoorbeeld aanleg voor depressie? In wat voor omgeving groei je op? Heb je genoeg mensen om je heen die van je houden? Krijg je sociale steun? Hormonen spelen ook een rol: de een maakt meer cortisol (stresshormoon, red.) aan dan de ander. Ook heftige gebeurtenissen kunnen psychische klachten veroorzaken. Het is een misvatting dat werk dé oorzaak is van bijvoorbeeld stress of een burn-out.”

Je onderzoekt ook of we kunnen voorspellen wie psychische klachten ontwikkelt door stress en wie niet. Wat zijn je conclusies tot nu toe?

“Deels ligt je stressbestendigheid vast in je dna. Sommige mensen hebben genetisch aanleg voor depressie. Ook je karakter speelt een rol. Pieker je veel en ben je neurotisch, dan ervaar je eerder stress. Iemand die zich altijd weinig zorgen maakt, en positief is, zal juist weinig stress hebben. Maar gedurende ons leven verandert onze stressbestendigheid ook. Bijvoorbeeld door wat we meemaken en hoe we ermee om leren te gaan.”

Waar kan te veel stress toe leiden?

“Veel mensen denken dat stress vooral psychische klachten veroorzaakt, maar het kan zich ook uiten in diabetes, rugklachten, overgewicht, auto-immuunziekten en hart- en vaatziekten. Te veel stress heeft een negatieve invloed op lichaam en geest. Logisch als je bedenkt dat je stresshormoon cortisol tot in je kleinste bloedvaatjes komt. Stress is trouwens niet alleen negatief. Het zorgt er ook voor dat we iets dóen. Te weinig stress kan ook psychische klachten veroorzaken: zinloosheid, verveling, apathie.”

We horen vaak dat het nog nooit zo erg is geweest met psychische klachten als stress, burn-outs en depressies. Hoe sta jij daarin?

“Ik vraag het me af. Er is zeker een vorm van stress bijgekomen, bijvoorbeeld door sociale media. Maar vroeger hadden mensen ook stress. Honderd jaar geleden werd bijvoorbeeld veel gesproken over neurasthenie, oftewel zenuwzwakte. Mensen die daar last van hadden, werden zenuwlijers genoemd. Daar horen we nu weinig over.

We moeten elkaar niet de put in praten. Het is goed dat we opener zijn over psychische klachten. En we moeten er nog meer grip op krijgen. Maar aan de rand van de afgrond, daar staan we niet. Mensen zijn verrassend veerkrachtig.”